Sarna jest najmniejszym przedstawicielem żyjącej u nas zwierzyny płowej. Sylwetka sarny ma w sobie coś z delikatności, a nawet elegancji, w szczególności kiedy jest w ruchu. Sarna ma drobną, wysmukłą budowę ciała.
Fot: Huntertools.pl
Głowa jest nie duża, z profilu w kształcie zbliżonym do trójkąta. Pysk zakończony jest czarnymi nieowłosionymi chrapami. Łyżki mają owalny, podłużny kształt o długości ok. 2/3 długości głowy. Szyja jest stosunkowo cienka. Niezbyt długi tułów osadzony na dość cienkich kończynach (cewkach) jest proporcjonalny do reszty ciała. Cewki są zakończone racicami, powyżej których wyrastają szpile. Nie są one widoczne w normalnym tropie, odbijają się jedynie w tropie gonnym.
Suknia sarny latem jest ruda, natomiast zimą jest szarobrunatna, płowa. Koźlę po urodzeniu przez ok. 2-3 miesiące ma suknię koloru rudego z biało żółtawymi plamkami. Ubarwienie sarny wykazuje bardzo mała zmienność osobniczą. Lustro latem gorzej zaznaczone – żółtawe, natomiast zimą bardzo wyraźne – białe. Nie posiada ciemnej obwódki. Sarna linieje dwa razy w roku – wiosną i jesienią. Kwiat krótki (2-3 cm) jest praktycznie niezauważalny. U starszych rogaczy wraz z wiekiem coraz wyraźniejsze stają się jasne plamy wokół oczu (okulary).
U kozła okresowo występują parostki co łatwo pozwala odróżnić (w tym okresie) samca od samicy. Z innych różnic zewnętrznych, u kozła widoczny jest pędzel, u kozy zaś fartuszek.
Sarna jest gatunkiem zamieszkującym różne środowiska. Występuje zarówno w wielkich, zwartych kompleksach leśnych, jak i na terenach polnych – tam też wykształciła się nowa forma ekologiczna zwana sarną polną. Nie jest to inny gatunek sarn niż sarny leśne, ale takie, które mają stałą ostoję na polach, zarówno w lecie, jak i w zimie. Sarny polne żyją w dużych rudlach, większych niż sarny leśne, liczących nierzadko 50 i więcej sztuk. Nad bezpieczeństwem chmary czuwają kozły. Na widok zbliżającego się człowieka, nawet z dalszej odległości, reagują ucieczką w prostej linii na otwartą przestrzeń na odległość 300-500 m.
Do najbardziej preferowanych przez sarnę środowisk należy mozaika terenów leśnych oraz pól uprawnych. Wyraźnie woli ona obrzeża lasu lub takie jego partie, w których starodrzewia występują na przemian z uprawami leśnymi.
Fot: kl17slonka.pl
Sarna jest gatunkiem odznaczającym się jeśli chodzi o wybiórczość pokarmową. W dużych kompleksach leśnych żywi się głównie roślinami zielonymi zaś w dużo mniejszym stopniu liśćmi czy pędami drzew i krzewów. Sarna żyjąca na terenach polnych żywi się głównie roślinami uprawnymi. Dzienne zapotrzebowanie sarny w okresie letnim wynosi około 4-5 kg. Sarny korzystają z wodopojów bardzo chętnie, w szczególności w gorące dni lata. Dzienne zapotrzebowanie sarny na wodę wynosi ok. 2-3 litrów, jednakże niemalże całe zapotrzebowanie sarny na wodę zapewnia rosa oraz wilgoć zawarta w roślinach.
W maju sarny żerują rano, przed południem i około zachodu słońca. W tym czasie można zauważyć u sarn 6-godzinny rytm żerowania. Najwcześniej na żer wychodzą młode kozy z koźlakami i młode kozły, potem dopiero starsze kozły, które ostrożnie najpierw dobrze sprawdzają, czy nie grozi im niebezpieczeństwo. Stare kozły w zasadzie nie pokazują się za dnia na otwartej przestrzeni, wychodzą na żer dobrze po zachodzie słońca. Ranne żerowanie w lecie obserwuje się do czasu, kiedy słońce wzniesie się dobrze nad horyzontem, tj. do około godziny ósmej. Również w godzinach południowych sarny wychodzą na żer lub podnoszą się na łąkach.
Po okresie ciemnych nocy (nów) zwiększa się ruchliwość sarn, w szczególności przed południem. Sarny lubią dobrą pogodę, a więc słońce i ciepło i wtedy wykazują większą ruchliwość, natomiast przy brzydkiej pogodzie nie wykazują ożywienia. W ciepłym dniu, po letniej burzy, sarny bez względu na porę dnia wychodzą na żer na łąki i polany. Można wtedy spotkać nawet starego kozła, który rzadko wychodzi za dnia na otwartą przestrzeń.
W czerwcu sarny zmieniają czas żerowania i snu. W tym czasie w ciągu dnia sarny dużo śpią, żerują natomiast w nocy. Różne są tego wyjaśnienia. Twierdzi się, że w ten sposób sarny wypoczywają przed rują. Inne wytłumaczenie takiego zachowania się sarn wskazuje na wpływ astronomicznej zmiany pory roku.
W okresie rui, która trwa na przełomie lipca i sierpnia, panuje ożywienie wśród sarn i w zasadzie można je spotkać w ciągu całego dnia, z tym że częściej widzi się żerujące kozy niż kozły, gdyż te po gonitwie za kozą wypoczywają w pobliżu. Po okresie rui sarny łączą się w rudle i od tego czasu do wiosny żerują w zwykłych porach, z tym że w zimie głównie w godzinach południowych, kiedy jest cieplej i słońce przygrzewa.
Sarna w odróżnieniu od jeleni i dzików nie tarza się w wodzie, błocie lub piasku (kąpieliska).
Wśród kozłów obowiązuje hierarchiczność środowiskowa wynikająca z wieku. Młodsze kozły schodzą z drogi starszym.
W tym czasie koza znaczy, czyli wydziela z gruczołów zapachowych substancje podniecające kozły. Samce mają podwyższony poziom testosteronu, powodującego ich zwiększoną ruchliwość i agresję. Krążąc po swoim rewirze często pozorują walki z krzewami. Przy okazji pozostawiają na gałązkach substancję z gruczołu czołowego, która odstrasza konkurentów. Tolerują na własnym terytorium wyłącznie samice. Zwabione zapachem lub piskiem wydawanym przez rujną kozę (zwanym mikotem) zaczynają ją gonić. Czasami pogoń odbywa się po okręgu, o kilkumetrowej średnicy. Owa swoista gra miłosna może trwać tak długo, aż zostanie wydeptana ścieżka.
W końcu koza zostaje pokryta nawet kilkanaście razy. Chociaż pojedynczy akt trwa bardzo krótko, kozioł po całej akcji zazwyczaj kładzie się w gęstej roślinności i długo odpoczywa. Koza jest w rui przez 2-4 dni i przez ten okres kozioł stara się dotrzymać jej towarzystwa. Później poszukuje innych tzw. grzejnych samic we własnym rewirze. W okresie rui rogacz pokrywa tylko kozy znajdujące się na jego terytorium. Po okresie rui samiec nie interesuje się kozą i czasem aż do grudnia prowadzi samotny tryb życia. Generalnie jesienią kozły opuszczają ostoję i przyłączają się do rudli.
Fot: drapiezniki.pl
W czasie rui więź kóz z koźlętami bardzo się rozluźnia. Dochodzi nawet do odpędzania koźląt przez matki. Spotkania ograniczają się tylko do karmienia mlekiem. Wówczas często można zaobserwować pasące się tegoroczne młode sarny bez opieki. Po rui więzi rodzinne znów stają się silne i kozy z koźlętami widuje się razem.
Koza osiąga dojrzałość płciową w 2 roku życia i wtedy też bierze pierwszy raz udział w rui. Okres ciąży trwa ok. 10 miesięcy przy czym przez pierwsze ok. 4.5 miesiąca jest to ciąża utajona (płód nie rozwija się). Natura tak reguluje biologię sarn, aby chronić gatunek przed zniszczeniem, bo gdyby wykocenie sarn zapłodnionych w lecie nastąpiło w grudniu, byt koźlaków byłby zagrożony na skutek warunków klimatycznych. Płód rozwija się zatem przez około 180 dni.
W kwietniu rudle rozpadają się, gdyż ciężarne kozy oddalają się, aby znaleźć spokojne miejsce do okocenia się. Zazwyczaj jedno lub dwa koźlęta przychodzą na świat na przełomie maja i czerwca. Okres laktacji (karmienie mlekiem) trwa aż do grudnia (od 3 do 4 miesięcy), chociaż już po kilku dniach młode pobierają pokarm roślinny. Kozy opiekują się młodymi aż do następnej wiosny.
Kozły natomiast w tym czasie opuszczają rudle w poszukiwaniu stałej ostoi na okres rui. Wczesną wiosną kozły zaczynają walczyć o swoje terytoria, gdyż każdy dorosły rogacz wymaga dla siebie oddzielnego terenu, którego zaciekle broni przed innymi rogaczami. Granice takiego terytorium oznaczane są różnymi znakami – zapachowymi, słuchowymi.
Na otwartej przestrzeni sarna zachowuje się bardzo ostrożnie – często podnosi łeb, wietrzy – i w momencie zauważenia jakiegoś niebezpieczeństwa natychmiast ratuje się ucieczką często przy tym wydając głos podobny do krótkiego szczeku (zwany przez to szczekaniem lub oszczekiem). W miejscach zalesionych, gęstych zachowuje się zupełnie inaczej – jest spokojniejsza, a co za tym idzie mniej ostrożna. Można wyodrębnić dwa szczyty aktywności dobowej – rano o świcie oraz wieczorem o zmierzchu.
Sarna jest zwierzęciem terytorialnym. Zazwyczaj zajmuje obszary składające się z ostoi dziennej i z żerowiska. Areał osobniczy sarny w środowisku leśnym przeważnie nie przekracza 20-30 ha. Sarny są w zasadzie zwierzyną stałą w obranej ostoi, nie oddalają się od niej zbyt daleko. Także młode pokolenie żyje w pobliżu miejsca urodzenia. Ma to wpływ na powtarzanie cech dziedzicznych, w tym także nieprawidłowości w zakresie kształtu i budowy poroża.
Poroże kozła, zwane parostkami, ma wysokość 25-30 cm. Tyki dojrzałego kozła mają dwie odnogi i grot „szóstak”. Odnogi są skierowane jedna do przodu, druga do tyłu, przy czym w zasadzie są na różnym poziomie, a jeśli są na tym samym poziomie, tworzą krzyż i dlatego takiego kozła nazywa się krzyżakiem. Najmocniejsze poroże ma kozioł w wieku 6-7 lat; ma wtedy grube tyki i bogate uperlenie. Spośród wszystkich jeleniowatych sarny wyróżniają się największymi anomaliami w nakładanym porożu.
Kozły zrzucają poroże późną jesienią, na przełomie października i listopada, przy czym najwcześniej stare kozły. Zrzucanie parostków powodują hormony, które rozluźniają komórki kostne łączące możdżeń z tyką i wtedy tyki przy potrąceniu, np. o gałąź, odłamują się. Niezwłocznie po utracie parostków rozpoczyna się budowa nowego poroża.
- Kozły – od 11 maja do 30 września
- Kozy, koźlęta – od 1 października do 15 stycznia
Sarna żyje do 12-14 lat. W 2015 roku było w Polsce 867 tys. saren.
Zamieszkuje najczęściej tereny typowo leśne, podmokłe lub wilgotne lasy, olsy, bory bagienne, brzeźniaki. Miejscami szczególnie preferowanymi są bagna, w okolicy których znajdują się duże kompleksy leśne, jednakże potrafi dostosować się do lokalnych warunków, nawet lasów suchych. Znany jest z tego, że pojedyncze osobniki lubią odbywać długie wędrówki, stąd można go spotkać również tam, gdzie nie ma swojej stałej ostoi.
Okres bukowiska przypada na przełom września i października. Byki zabiegają o względy łoszy tarzając się na ziemi zroszonej własnym moczem, w którym znajdują się feromony przywabiające i pobudzające łosze, poczym przyjmują pozę zwaną flemen i wciągają nozdrzami (pyzą) woń rujnej klępy.
Byki nakładają corocznie rogi (rosochy), które początkowo przyjmują formę guzów lub szpiców wyrastających z możdżeni (pni). W kolejnym roku łoś może być widłakiem lub szóstakiem, a od trzeciego roku rosochy przeważnie przybierają formę łopat, a których wyrastają palczaste wyrostki (pasynki) – takie byki nazywa się łopataczami.
Szczególnie byki o dużej masie są trudne do powalenia. Nawet minimalne odchylenie kuli od miejsca celowania i ominięcie najważniejszych organów życiowych, mogą skutkować tym, że dany osobnik oddali się na znaczną odległość – w terenie, w którym bytują łosie może to oznaczać, iż dojście do postrzałka jest niemożliwe nie mówiąc już o transporcie.