Czok to zwężenie wylotowe lufy, które reguluje szerokość wiązki śrutu. Zazwyczaj chodzi o poprawę pokrycia i zmniejszenie ilości oraz rozrzutu śrucin skrajnych.
Strzelby przed wprowadzeniem modyfikowanych wierceń posiadały lufy cylindryczne. Dawało to duży rozrzut wystrzeliwanych śrucin, słabe pokrycie celu, często nierównomierne i w efekcie słabą skuteczność strzału.
Duży rozrzut zwiększa pole rażenia – nie musimy wówczas idealnie trafić w cel. Wiązka śrutu pokryje powierzchnię, zbliżoną kształtem do koła, o większej powierzchni i nawet jeśli oddamy strzał przy celu – zostanie on porażony wystarczającą ilością śrucin.
Oczywiście na większym dystansie będą one zbyt słabe, aby razić pojedynczo i jednocześnie zbyt rzadko rozsiane, żeby razić kilkoma trafieniami.
Wtedy właśnie stosuje się czok zwężający – wiązka jest mocniej skupiona i na dalszym dystansie daje optymalny rozrzut i pewniejsze porażenie celu, nawet przy błędzie celowania.
Ta modyfikacja lufy została wynaleziona w Anglii i stanowiła rewolucyjny wynalazek, który został na stałe wprowadzony do użytku.
Dzięki czokom można uzyskać większy lub mniejszy rozrzut śrucin. Przekłada się to bezpośrednio na rozszerzenie pola rażenia lub wydłużenie maksymalnego dystansu strzału – w zależności od potrzeby.
Pozwala to skuteczniej razić cel znajdujący się w większej odległości. Jednakże na małych odległościach czoki mogą nie spełniać swojej roli. Mały rozsiew utrudnia trafienie w cel (np. przy polowań na ptactwo), a także może powodować zbyt silne pokrycie celu, a przez to uszkodzenie tuszki zwierzyny.
Pomimo, że intuicyjnie myślimy, że najlepiej byłoby zwiększyć maksymalnie zasięg, to nie wolno zapominać, iż strzelba rządzi się swoimi prawami.
Czoki przyspieszają wyrzut ładunku z lufy (nawet o 10 m/s) niż ma to miejsce w lufach cylindrycznych.
Wyróżniamy w Polsce:
- Ćwierćczok – czok słaby lub czok sweet nr 2 – przewężenie o 0,25 mm
- Czok ½ – półczok – przewężenie o 0,38 mm – 0,5 mm (najczęściej 0,45 mm)
- Czok ¾ – czok średni – przewężenie o 0,55 mm – 0,87 mm (najczęściej 0,76 mm)
- Czok pełny – przewężenie o 0,75 mm – 1,0 mm (najczęściej 0,87 mm)
- Czok silny – super czok – przewężenie o 0,84 mm – 1,4 mm (najczęściej 1,2 mm)
Ponadto czoki możemy podzielić z uwagi na rodzaj wiercenia części wylotowej lufy:
- Czok stożkowy
- Czok paroboidalny
- Czok sweet nr 1
- Czok sweet nr 2
Wiercenia takie jak skeet (skeet nr 1) to wiercenie, które zwęża lufę jak normalny czok, ale następnie, zamiast pozostać cylindryczne do wylotu – rozszerza się. Tym sposobem daje większy rozrzut. Służy ono do strzelania do rzutków na krótkim dystansie (konkurencja skeet).
Klasycznym wyznacznikiem i jednocześnie sprawdzianem dla broni, jest strzał na dystansie 35 m do tarczy kołowej o średnicy 75 cm i obliczenie pokrycia (równomierności i procentowej wartości trafień).
Dane dla poprawnego strzału są wtedy następujące:
- ¼ czok – 0,25 mm – 55%
- ½ czok – 0,38 – 0,50 mm – 60%
- ¾ czok – 0,35 – 0,87 mm – 65%
- czok „pełny” 0,75 – 1 mm – 70%
Czoki możemy podzielić na stałe i wymienialne (wkręcane w części wylotowej lufy).
Tradycyjne myśliwskie śrutówki miały stałe wiercenia czoków. Najczęściej był to układ półczok w „pierwszej” (prawej w dubeltówce i dolnej w strzelbie typu bock) lufie i czok pełny w „drugiej” lufie.
We większości dzisiejszej nowej broni śrutowej są czoki wymienne. Przy standardowej długości luf około 70 centymetrów i zastosowaniu czoków od cylindra do pełnego czoku broń gładkolufowa jest bronią w pełni uniwersalną, sprawdzi się na każdym rodzaju polowania i we wszelkich konkurencjach myśliwskiego wieloboju czy parcour’a.
Zakładają najczęściej te o największym zwężeniu i sprawa się kończy. Wychodzą oni z założenia że pozwoli to na maksymalnie efektywne strzały nawet na spory dystans. Dodatkowo stosują zbyt grube rozmiary śrutu, co w praktyce pogarsza wynik strzału.
Mało kto też sprawdza skupienie i pokrycie na konkretnym dystansie z odpowiednich rozmiarów śrutu.
Intensywne strzelanie powoduje osadzanie się nagaru prochowego w szczelinie na styku tulei czoka i progu w lufie na którym opiera się on po dokręceniu do oporu. Szczelina ta jest wprawdzie znikoma lecz ciśnienie gazów prochowych podczas strzału, radzi sobie z każdą luką w którą tylko może się wcisnąć. Po wielu strzałach osad ze spalonego prochu zbiera się i zbiera w najmniejszych nawet szczelinkach. Przesuwa się aż do gwintu którym przykręcony jest wymienny czok, a czasem nawet wnika w całą jego powierzchnię.
Dlatego po intensywnym strzelaniu np. na strzelnicy albo polowaniu na gęsi trwającym kilka dni, należy wyczyścić czoki. Zdarza się że są one zabrudzone osadem spalonego prochu z ołowiem do tego stopnia że ich średnica zmniejsza się nawet o 1 mm, co grozi (przy maksymalnym zwężeniu) rozdęciem luf.
Jeżeli nie strzelamy jakoś szczególnie intensywnie to przy każdym czyszczeniu broni (najlepiej po każdym strzelaniu) powinno się wykręcić czoki, przeczyścić je czystą szmatką, lekko naoliwić i wkręcić dokręcając z niezbyt wielką siłą.
Który czok wybrać?
Oczywiście wszystko zależy od sytuacji – przeznaczenia broni.
Szczególną uwagę należy zwrócić na strzały breneką, gdyż można rozwalić czoki lub lufę, jeśli jest wkręcony niewłaściwy czok. Żeby tego uniknąć warto zapoznać się z oznaczeniami czoków.
CYLINDER
oznaczenie C lub CYL. (od nazwy cylinder) – bez nacięć;
zastosowanie:
- w myślistwie – strzały breneką, strzały śrutem na bardzo bliskie odległości;
- w strzelectwie myśliwskim konkurencje – Krąg (Skeet) i Przeloty (Bażant);
ĆWIERĆ CZOK
oznaczenie IC lub IMP. CYL. (od Improved Cylinder – ulepszony cylinder) – 4 nacięcia;
zastosowanie:
- w myślistwie – strzały breneką, strzały śrutem na bliskie odległości (w lesie, ewentualnie ptactwo z podrywu, pędzone bażanty);
- w strzelectwie – jako drugi do konkurencji Krąg (Skeet) i Przeloty (Bażant);
PÓŁCZOK
oznaczenie M lub MOD. (od Modified – zmodyfikowany) – 3 nacięcia;
zastosowanie:
- w myślistwie – strzały breneką (sporadycznie), strzały śrutem na średnim dystansie,
- w strzelectwie – jako pierwsza lufa w konkurencjach Oś (Trap) i Zając;
3/4 CZOK
oznaczenie IM lub IMP. MOD. (od Improved Modified – ulepszony zmodyfikowany) – 2 nacięcia;
zastosowanie:
- w myślistwie – strzały śrutem na dużą odległość,
- w strzelectwie – w konkurencjach Oś (Trap) i Zając;
PEŁNY CZOK
oznaczenie F lub FULL (od Full – pełny) – 1 nacięcie;
zastosowanie:
- w myślistwie – strzały śrutem na bardzo dużą odległość do odpornej zwierzyny (lisy, gęsi),
- w strzelectwie: druga lufa w konkurencjach jak wyżej;
Czasem przy oznaczaniu czoków zamiast nacięć występują „gwiazdki” w takiej samej ilości.
Należy również wziąć pod uwagę, że stosując różną amunicją (różniącą się koszyczkiem: mniej lub rozcięty, lub specjalny rozpraszający) uzyskamy różne skupienie wiązki z tych samych czoków.
Rozmiar czoku dla śrutu ołowianego poprzedzony jest napisem LEAD, a dla śrutu stalowego STEEL. Możliwość stosowania śrutu stalowego należy koniecznie sprawdzić w instrukcji obsługi broni!