W Polsce występuje niemal we wszystkich łowiskach. Mniej liczny tylko na zachodzie kraju.
Jest najpospolitszym przedstawicielem zwierzyny drobnej w Polsce. Zając w języku łowieckim ma mnóstwo innych określeń np: ślepak, śpioch, skotan, wacho, kusy, kot, filip, siwak, korpal, michałek. Zając, który lubi przebywać na polu to poluch. Większość to określenia regionalne.
Choć potrafią przystosować się do życia praktycznie we wszystkich ekosystemach lądowych to najchętniej zasiedlają pola uprawne z różnorodnymi uprawami rolnymi, poprzecinane zakrzewieniami, niewielkimi zadrzewieniami i remizami. Unikają upraw wielohektarowych i jednogatunkowych. To zwierzęta polne i typowi roślinożercy.
Długość do 70 cm, ogon (omyk) około 10 cm, masa 3 – 3,5 kg. Jednakże osobniki z terenów północno-wschodniej Polski są większe i cięższe od zajęcy z innych regionów kraju.
Ubarwienie sierści (turzyca) jest szarobrązowe, po bokach rudawe. Spód ciała i omyk białe, a uszy (słuchy) długie – ich rozmiar przekracza wielkość głowy – na końcach czarno zabarwione, tak jak górna część ogona. Zimą turzyca staje się jaśniejsza i gęstsza. Składa się z dwóch rodzajów włosów: dolnej warstwy, czyli podszycia, którego włosy są jaśniejsze i gęstsze i górnej warstwy, czyli okrywowej, z włosami dłuższymi, sztywniejszymi, ciemniejszymi na końcach. Całość ubarwienia ma odcień ziemisty i pozwala zającom maskować się przed drapieżnikami.
Głowa jest osadzona na krótkiej, prawie niewidocznej szyi. Oczy (patry, trzeszcze, gały) są osadzone po bokach, co daje zającom szerokie pole widzenia, niemalże 360 stopni. Na końcu pyszczka wyrastają długie włosy czuciowe (strzyże). Czoło zająca to pyrsa.
Tylne nogi (skoki) są prawie dwukrotnie dłuższe od przednich i umożliwiają zwierzętom bardzo szybkie bieganie, a błyskawiczna ucieczka jest dla nich jedynym sposobem obrony przed drapieżnikami. Dobrze zbudowane skoki i wyjątkowo giętki kręgosłup umożliwiają wykonanie zającom gwałtownych zwrotów podczas ucieczki. Jest to bardzo ważna cecha, gdyż nawet bardzo szybkie charty nie są w stanie wykonać tak gwałtownych i szybkich zwrotów. Kluczenie, czyli bieg zwierzyny, podczas którego często zmienia on kierunek, zwalnia lub staje aby zmylić pogoń jest bardzo charakterystyczny dla zająca.
Chybki zając poruszający się wzdłuż linii myśliwych to defilator.
Wiek zajęcy pozyskiwanych na polowaniu poznaje się na podstawie tzw. Znamienia Stroha, czyli zgrubienia występującego na zewnętrznej części kości przedramieniowej przednich skoków zająca. Jest ono widoczne do pierwszego roku życia zwierzęcia, potem zanika. Dlatego też rozróżniamy młodego zająca (żaka) i starego (gacha).
Wiek zająca można ocenić także laboratoryjnie na podstawie masy soczewki ocznej.
Dorosły osobnik ma 28 stałych zębów. Przednie siekacze zająca zwane strugami rosną przez całe jego życie.
Wzór zębowy: 2 0 3 3 / 1 0 3 2.
Zające w dogodnych warunkach mogą żyć do 12 lat.
Okres godowy, czyli zajęcze parkoty rozpoczynają się już w styczniu, a przy złych warunkach pogodowych dopiero w lutym i trwają aż do września. Ciąża trwa 40 – 44 dni. Zające rodzą młode (kocą się) trzy do czterech razy w roku.
Ich parkoty są wyjątkowo widowiskowe – w tym czasie zapominają o ostrożności i łatwo je obserwować, nawet z odległości kilku metrów. Samce (koty, gachy) często toczą miedzy sobą zawzięte walki o względy samicy (kocicy). Gonią się po polach (gonitwy weselne), po czym przystają na tylnych skokach i uderzają się przednimi łapami, co przypomina boksowanie. Czasem walki są tak zawzięte, że koty wydzierają sobie wzajemnie turzycę.
U zajęcy występuje zjawisko superfetacji, czyli zjawisko ponownego zapłodnienia samicy w czasie trwania ciąży. W takim przypadku w macicy rozwijają się płody z komórek jajowych pochodzących z dwóch kolejnych cykli owulacyjnych. Oznacza to, że jeszcze przed wykoceniem samica może zajść po raz kolejny w ciążę. Skraca to cykl pomiędzy kolejnymi miotami.
Narodziny młodych (wykoty) odbywają się bezpośrednio na ziemi lub w niewielkim zagłębieniu (kotlince) wyściełanej suchymi trawami. Samica w miocie rodzi 1 – 8 młodych, przy czym pierwsze wiosenne i ostatnie jesienne wykocenia zawsze charakteryzują się mniej licznym potomstwem (1 – 2 młodych). Latem średnia w miocie jest wyższa (od 3 do 5, a czasem nawet 8 młodych).
Młode są dobrze rozwinięte, pokryte turzycą, maja otwarte oczy i po 16 mlecznych zębów. Już w pierwszych dniach mogą opuszczać kotlinkę na kilka metrów, jednak pozostają w jednym miejscu około czterech – pięciu tygodni.
Samica z uwagi na ich bezpieczeństwo bardzo szybko je opuszcza, ale wraca regularnie gdy zapada zmrok, aby je nakarmić. Nie podchodzi bezpośrednio do miejsca zalegania młodych, ale kluczy po polu, przystaje, obserwuje teren (kołkuje), a kiedy znajduje się niedaleko młodych wykonuje skok (kominek), tak aby jej tropy i ślad zapachowy urywał się i nie doprowadził drapieżniki do kotlinki. Młode w tym okresie nie mają żadnego zapachu, w razie niebezpieczeństwa przylegają do ziemi i nieruchomieją.
Samica karmi mlekiem młode do piątego tygodnia, ale już w drugim tygodniu marczaki (młode urodzone wiosną) zaczynają pobierać zielony, naturalny żer. Młode urodzone jesienią nazywane są nazimkami.
Zające dojrzałość płciową osiągają w wieku 7 – 9 miesięcy, ale w parkotach uczestniczą dopiero w następnym roku.
Na żer wyruszają po zmierzchu, poruszają się bardzo charakterystycznie, w podskokach (kicając). To typowi roślinożercy. Prowadzą zazwyczaj samotny tryb życia, jednakże podczas żerowania często robią to wspólnie i wówczas, na zmianę jeden z nich przysiada na tylnych łapach obserwując teren (słupkuje, kołkuje).
Zając charakteryzuje się bardzo dobrym słychem i wzrokiem. Odgłosy wydawane przez zająca zwane kniazieniem (od tego odgłosu pochodzi potoczna nazwa zająca – knaź) wydaje tylko w sytuacjach, kiedy jest ranny. Inny rodzaj odgłosów, czyli tak zwane muskanie można usłyszeć podczas godów.
Polowanie
Poluje się zbiorowo metodą pędzeń.
- Udział w polowaniu – min. 6 myśliwych.
- Myśliwi są rozstawieni na linii wzdłuż jednego z boków miotu i na flankach, a naganka jest rozstawiona naprzeciwko tej linii.
- Na flankach pędzonego miotu można rozstawić nie więcej niż 2 myśliwych.
W miot można strzelać do chwili zbliżenia się naganiaczy na odległość 150 metrów, kiedy przekroczona zostanie ta granica strzelać można jedynie poza miot.
Zabronione jest też polowanie w kotły, na pomyka, czeską ławą, z podjazdu, na zasiadkę.
Polowanie w kotły polegała na tym iż myśliwi wraz z naganiaczami ustawiali się w duże koło i poruszali się do wewnątrz. Strzelane były zające zarówno do wewnątrz jak i na zewnątrz koła, gdy koło na tyle się zmniejszyło, iż strzelanie do wewnątrz stawało się mało bezpieczne myśliwi zatrzymywali się a naganka dalej posuwała do środka koła wypłaszając znajdujące się tam zające.
Na pomyka – sposób polowania na zające, polegający na tym, że myśliwy idzie przed siebie i strzela do napotkanej zwierzyny.
Polowanie czeską ławą – myśliwi poruszają się naprzód w jednej linii i starają się pozyskać podnoszące się osobniki.
Po strzeleniu zająca (kota) powinno się usunąć z tuszki mocz – wieszając za przednie łapy i naciskać brzuch z góry na dół. Następnie tuszkę pozostawia się zawieszoną przez kilka dni na mrozie. Po tym czasie ściąga się skórkę (osmóża). Tłuszcz zająca nazywany jest skromem, a tłusty zając – skromny.
Okresy polowań:
- Od 1 listopada do 31 grudnia
- W drodze odłowu do 15 stycznia
Używa się broni gładkolufowej, jesienią śrut nr 4 o średnicy 3 mm, zimą grubszy, o średnicy 3,5 mm (nr 2).
W 2015 roku zajęcy w Polsce było 708.800 sztuk, w sezonie 2014/2015 upolowano około 15 tys. sztuk.
Fot: zwierzetalowne.pl, psowsta.blogspot.com, kl17slonka.pl