Jeleń jest drugim co do wielkości (tuż po łosiu) zwierzęciem z rodziny jeleniowatych. Według GUS w 2015 roku w Polsce żyło 213,5 tys. jeleni, w tym w województwie warmińsko-mazurskim 27,2 tys. sztuk.
Posiada smukłą i harmonijną budowę ciała. SUKNIA latem ma odcień brunatno-rudawy. Zimą natomiast ma zabarwienie bardziej płowe, szare, a włos jest bardziej gęsty i niemal dwa razy dłuższy niż latem. Cielęta są barwy rudobrunatnej z żółtawobiałymi plamkami na bokach ciała, które zanikają po kilku tygodniach życia.
Wraz z dojrzewaniem u byków tworzy sie na szyi GRZYWA, która z wiekiem staje się coraz wyraźniejsza i dłuższa. Jest szczególnie dobrze widoczna w sukni zimowej.
Jeleń zmienia suknię dwa razu w roku. Linienie rozpoczyna się u starszych osobników z końcem kwietnia, w maju – u większości, a w czerwcu u osobników o słabej kondycji. Zimowa sierść zaczyna rozwijać się we wrześniu i w ciągu października następuje zmiana sukni na zimową.
LUSTRO – wydłużona plama na pośladkach – latem jest brązowo-żółta, zimą żółto-biała. KWIAT krótki, ale dobrze widoczny na tle lustra.
Na zewnętrznych stronach BADYLI, poniżej pięty, widoczne są pęczki dłuższych włosów pokrywających gruczoły metatarsalne (PIĘTOWE). Wydzielina tych gruczołów znakuje przebytą przez jelenia drogę. Byki posiadają także gruczoły „przyodbytowe”, których wydzielanie jest szczególnie mocne w okresie rykowiska.
Strona brzuszna i wewnętrzne strony badyli jaśniejsze. Badyle silne, proporcjonalne w stosunku do sylwetki i masy jelenia, zakończone racicami.
ŁYŻKI (uszy) dość duże w stosunku do łba, co szczególnie widoczne jest u łań. ŚWIECE (oczy) duże i wyraźne. W dolnym kąciku świec znajduje się łzawica, w której w okresie godowym wydziela się substancja zapachowa.
Jelenie dobrze widzą kolor niebieski, natomiast czerwony, pomarańczowy i zielony odbierają jako odcienie szarości. Ich wzrok jest bardzo wrażliwy na ruch, a budowa oczu pozwala na dobrą orientację w ciemnościach.
Waga jelenia w Polsce waha się w granicach: 70 – 120 kg u łań (przeciętnie 75 kg), 100 – 250 kg u byków. Długość dochodzi do 230 cm, wysokość w kłębie 120 – 140 cm. Łania jest dużo mniejsza od byka.
Samce noszą poroże nadające ich sylwetce swoiste piękno.
Jeleń szlachetny występuje na terenie całej Europy, w części Azji i Północnej Afryce. Wszędzie tam, gdzie występują duże kompleksy leśne.
Fot: travelblog.viator.com
Jeleń wykazuję wyraźną zmienność sezonową. Latem występuje przede wszystkim w bogatych w podszyt lasach liściastych i mieszanych, w których bliskim otoczeniu występują łąki śródleśne i bagienka. Zimą natomiast, najczęściej bytuje w borach sosnowych o dużym udziale młodników.
Do najważniejszych czynników wpływających na zachowanie jelenia są: pokarm, środowisko bytowania, warunki atmosferyczne oraz interakcje z innymi zwierzętami. W warunkach spokoju jeleń prowadzi dzienny tryb życia, jednak naturalny tryb aktywności dobowej bardzo często zakłócany jest przez człowieka, wszelkiego rodzaju owady czy też drapieżniki.
W sąsiedztwie ich siedlisk powinny znajdować się łąki, pastwiska lub duże polany, na których jelenie mogą spokojnie żerować. Konieczny jest dostęp do wody, gdyż jelenie lubią kąpiele błotne. Po nich malują pnie pobliskich drzew.
Do najważniejszych składników diety jelenia należą drzewa i krzewy, które dostarczają pokarm w postaci pędów, kory czy liści. W znacznie mniejszym stopniu jeleń żywi się żerem zielnym – trawą, mchem, ziołami, porostami, a także owocami, kasztanami, brukwią, żołędziami, a w czasach niedostatku roślinami na polach. Do najbardziej preferowanych przez jelenia gatunków drzew należą: sosna, grab, brzoza, dąb, olsza, topola. W zależności od pory roku zmienia się stosunek żeru pędowego do żeru zielnego. Wiosną wynosi on ok. 50% – 50%, latem – 40% – 60%, jesienią – 60% – 40%, zimą natomiast – 70% – 30%. Dzienne zapotrzebowanie to około 10-12 kg żeru podstawowego.
U jelenia szlachetnego można zaobserwować wysoko rozwinięty system społeczny opierający się na matriarchacie. Łanie opiekują się swoim potomstwem aż do 3 roku życia potomstwa. U byków poziom stadności jest nieco niższy. W obrębie chmary można wyodrębnić grupy rodzinne składające się z łani i jej potomstwa z bieżącego oraz poprzedniego roku. Często do chmar okresowo dołączają się zwierzęta samotne.
Byki w przeciwieństwie do kozłów nie bronią aktywnie areału swojego terytorium. Najlepsze tereny zajmowane są przez chmary łań z potomstwem i tam też odbywa się rykowisko jak i wycielenia. W chmarach byków istnieje wyraźna hierarchia dominacji aż do zrzucenia poroża. Po nasadzeniu nowego poroża pojawia się nowa hierarchia, która może być zupełnie odmienna od poprzedniej. W rykowisku biorą udział jedynie najsilniejsze byki w wieku 6-9 lat prowadząc między sobą bardzo zacięte walki.
RYKOWISKO – okres godowy jeleni przypada na drugą połowę września i początek października. W tym czasie dojrzałe byki gromadzą wokół siebie CHMARY złożone z kilku do kilkunastu łań i pilnie ich strzegą przed innymi bykami. Czasem takim chmarom towarzyszy kilka młodych byków nazywanych CHŁYSTAMI. One jednak odpędzane przez byka stadnego nie biorą bezpośredniego udziału w rykowisku. Obecność chłystków wzmaga intensywność rykowiska pobudzając byki stadne do stałej gotowości i aktywności co objawia się wzmożonym ich rykiem.
Fot: National Geographic
Przed samym rykowiskiem byki intensywnie żerują – nazywane są wówczas KRAŚNYMI (tłustymi), ponieważ później, przez cały okres godów są skupione wyłącznie na pilnowaniu własnych chmar i nie pobierają pożywienia, tracąc przy tym nawet 20% masy ciała (BYKI SPADŁE).
W okresie rykowiska często można usłyszeć charakterystyczne ryki – w ten sposób byki stadne oznajmiają swoje władanie nad chmarą i ostrzegają rywali przed zbliżaniem się do niej. Pozostałe dojrzałe byki, które nie mają własnej chmary starają się je odbić i przegonić byka stadnego lub choćby odbić jedną łanię. Prowokuje także do starcia, aby w walce zdobyć panowanie nad chmarą. Byki ryczą szczególnie intensywnie o zmroku, nocą i o świcie.
Po rykowisku byki stadne opuszczają chmary, zaszywają się w swoich ostojach i zaczynają intensywnie żerować, aby przed zimą odzyskać utraconą masę. Łanie z młodymi pozostają w rodzinnych chmarach. Przewodzi im doświadczona łania zwana LICÓWKĄ.
Stare jelenie po okresie kulminacji rozwoju gromadzą coraz mniej liczne chmary – często towarzyszą im dwie, lub tylko jedna samica. Stare byki często żyją samotnie lub w towarzystwie jednego młodego byczka – ADIUTANTA.
Łania osiąga dojrzałość płciową w drugim roku życia. Ciąża u łań trwa około 8 miesięcy (33 – 34 tygodnie). Na przełomie maja i czerwca na świat przychodzi najczęściej jedno, czasami dwa cielaki. Łania karmi młode mlekiem przez około 5 miesięcy, ale już po 2 tygodniach próbują one pobierać pokarm roślinny.
W czasie cielenia łanie odganiają swoje roczne potomstwo, które łączy się w tym czasie w luźne ugrupowania przebywające w bliższym lub dalszym otoczeniu matki. Po wycieleniu natomiast łania z powrotem dopuszcza do grupy ‚roczniaki’. Byki zrywają więzy z grupą matriarchalną nieco wcześniej od łań łącząc się w męskie chmary, w których przebywają przez prawie cały rok.
W pierwszym okresie życia suknie cieląt pokryta jest jaśniejszymi centkami, które wraz z dojrzewaniem znikają. Charakterystyczny jest brak zapachu młodych zaraz po wycieleniu, co uniemożliwia zlokalizowanie ich węchem przez drapieżniki. Jest to wspólna cecha wszystkich jeleniowatych.
Najaktywniejszy rozwój przypada na pierwsze 5 lat życia jelenia. Najlepszą kondycję oraz maksymalną wielkość osiągają w wieku 6-10 lat. Po 10 roku życia następuje spadek. Jelenie dożywają do 20-go roku życia.
Rozwój poroża:
Na MOŻDŻENIACH wyrastają TYKI, na tykach pojawiają się ODNOGI.
Szczytowe odnogi często tworzą koronę – jeżeli na końcu tyki znajdują się trzy lub więcej odnóg – takie byki nazywamy KORONNYMI.
Poszczególne tyki nazywamy: oczniaki, nadoczniaki, opieraki, korony.
Określenia WIEŃCÓW (poroży) biorą swoją nazwę od liczby odnóg na tyce. W przypadku nierównej liczby nazwę tworzy się od większej liczby odnóg, dlatego tez zawsze ma on formę liczby parzystej.
Kolejno od najmłodszych lat byk może być: szpiczakiem, widłakiem, szóstakiem, ósmakiem, dziesiątakiem. Jeżeli liczba odnóg na każdej tyce jest jednakowa byka określa się mianem regularnego, np. dwunastak regularny. Jak nie, jest nieregularny. Tyki poroża wyrastają na możdżeniach i na samym dole tworzą RÓŻĘ.
Byki zrzucają poroże wczesną wiosną, już od połowy lutego do kwietnia. Po zrzuceniu wieńca byk staje się GOMÓŁĄ. Zrzucanie i nakładanie poroża nie są jednoczesne u wszystkich byków, ale zależne są od wieku. Starsze byki wcześniej zrzucają i wcześniej nakładają nowy wieniec, młode później.
W początkowym okresie wzrostu poroże pokryte jest SCYPUŁEM, który zwierzę wyciera od końca czerwca do sierpnia o pnie i gałęzie młodych drzew i to właśnie soki roślin nadają wieńcom charakterystyczne ubarwienie.
Kulminacja rozwoju poroża u jeleni przypada na 12-14 rok życia i do tego czasu wieńce mogą przybierać coraz większe rozmiary. Po tym okresie następuje uwstecznienie formy rozwoju poroża.
Jeleń ma łącznie 34 zęby. Może zdarzyć się, że GRANDLE w uzębieniu jelenia nie występują. Po stanie uzębienia (oraz na podstawie możdżeni) można oszacować wiek jeleni.
Płeć jeleni określa się na podstawie ich zachowań, wyglądu zewnętrznego – sylwetki, kształtu głowy i ubarwienia części twarzowej, a pomocniczo także kształtu i formy poroża.
Okresy polowań:
- Byki – od 21 sierpnia do końca lutego
- Łanie – od 1 września do 15 stycznia
- Cielęta – od 1 września do końca lutego
Minimalna energia pocisku w odległości 100 metrów od wylotu lufy nie może być mniejsza niż 2.000 J, najbardziej rozsądne jest stosowanie broni o kalibrach 7 mm i większych.
Do jeleni w miot wolno strzelać na polowaniu zbiorowym z ambon, jeżeli z ziemi to po uzyskaniu zgody prowadzącego polowanie i strzał musi być oddany z gwarancją bezpieczeństwa.